POKÓJ LUDZIOM DOBREJ WOLI...

Tytuł: Pokój ludziom dobrej woli... Teksty niewydane
Autor: Leopold Tyrmand
Pierwsze wydanie w formie książkowej: 2010

Wydawnictwo MG
ISBN: 978-83-61297-90-1
Seria: Biblioteka wykształciucha
Stron: 204

Ocena: 3+/5

"Pokój ludziom dobrej woli..." oraz kilka innych książek Leopolda Tyrmanda ("Filip", "Życie towarzyskie i uczuciowe", "Dziennik 1954", "Siedem dalekich rejsów") otrzymałam od Wydawnictwa MG, za co bardzo dziękuję! Uwielbiam dostawać książki:).

"Pokój ludziom dobrej woli" zawiera teksty publikowane wcześniej tylko w polskiej prasie, a teraz wydane po raz pierwszy w formie książkowej. Najstarszy pochodzi z 1944 roku, najmłodszy - z 1963. 

Opowiadania z lat czterdziestych dotyczą II wojny światowej i, jak sądzę, są w pewnej mierze (choć kto wie jak dużej, w końcu kto jak to, ale Tyrmand potrafił się kreować) oparte na osobistych przeżyciach i wspomnieniach autora. 

Leopold Tyrmand nie był żołnierzem, partyzantem, ani powstańcem. Na początku wojny wyjechał do Wilna. Latem 1940 roku (po wkroczeniu do miasta wojska radzieckich) podjął pracę w wydawanym po polsku dzienniku pod znaczącym tytułem "Prawda Komsomolska", w którym zajmował się tematyką sportową i kulturalną, ale też publikował teksty polityczno-propagandowe. Ja osobiście nie mam mu tego za złe. Była wojna, chciał ją jakoś przetrwać, a w jego przypadku było to jeszcze o tyle trudniejsze, że był żydem; rodziców Tyrmanda wywieziono do Majdanka, gdzie zginął jego ojciec. 

Jesienią 1940 roku Leopold Tyrmand nawiązał kontakt (cokolwiek to znaczy) z AK, a w kwietniu 1941 roku został aresztowany przez NKWD i skazany na 8 lat więzienia za przynależność do antyradzieckiej organizacji. Udało mu się wraz z kolegą uciec ze zbombardowanego przez Niemców transportu kolejowego i wrócić do Wilna. Zdobył dokumenty stwierdzające, że jest obywatelem francuskim i zgłosił się dobrowolnie do pracy w Niemczech. Imał się tam bardzo różnych zajęć, m.in. był kelnerem, tłumaczem i marynarzem. W 1944 roku próbował przedostać się ze statku, na którym pracował, do neutralnej Szwecji, został jednak schwytany i osadzony w obozie koncentracyjnym w Grini na terenie Norwegii, gdzie przebywał do końca wojny. Tyle mniej więcej wyczytałam w Wikipedii. 

Można zatem powiedzieć, że wojnę przetrwał w dość nietypowy sposób.
Trzy opowiadania traktują właśnie o pracy na statku. Bohater tekstu "Błyskawicę" słychać w Oslofiordzie  należał do załogi remontowanego w pobliżu Oslo niemieckiego statku, kiedy w Warszawie wybuchło powstanie.

W oficerskiej messie był aparat, zaś w godzinach popołudniowych i wieczornych oficerowie spali albo jechali do Oslo na dziewczynki. Już tego samego popołudnia słuchałem Londynu. "Tu mówi Londyn" - donosiło obszernie, optymistycznie i podniośle. W komunikaty oficjalne wplecione były apele członków rządu, cytowane wypowiedzi anglosaskich mężów stanu, odezwa Mikołajczyka i raporty Delegata na kraj. Wszystko nastrajało dobrze. Na koniec dowiedziałem się, że radiostacja powstańcza "Błyskawica" nadaje codziennie na krótkich falach. Nazajutrz wymacałem i słuchałem już "Błyskawicy". Wypucowana messa oficerska i widniejący przez iluminator szarozielony fiord, zalane słońcem stalowobłękitne niebo i fioletowe góry - wszystko to utonęło w kurzu walących się kamienic. Świeżość i spokój norweskiego krajobrazu stłamsił skwar sierpniowej walki ulicznej, huk bomb, pot zalewający oczy pod hełmem, biała chmura tynkowego pyłu zranionej ulicy. Tak odbijało się to na ekranie wyobraźni, a przecież wyobraźnia była jedyną dziedziną przeżywania, gdy z uchem przy głośniku chłonąłem pierwsze dni Powstania.
- Dlaczego mnie tam nie ma? - kołowało bezustannie w mózgu i nie dawało spać w nocy. [str. 10-11]

Te "wojenne" opowiadania nie są złe, ale i jakieś wyjątkowe też nie. Może zresztą o osobistych przeżyciach z tego okresu nie można było, nie wypadało wtedy pisać w sposób wyszukany. Metafory były zbędne, wystarczyło odtworzyć rzeczywistość.

Potem następują dwie relacje z wycieczek Tyrmanda do Trójmiasta i na Mazury, obie były zamieszczone w Tygodniku Powszechnym w 1952 roku. Pierwsza przypomina artykuł z pisma o podróżach (niepozbawiony jednak nieco złośliwych obserwacji obyczajowych),  druga jest trochę bardziej osobista. Z obu wynika, że Tyrmand wyjeżdżał z Warszawy tylko po to, aby z ulgą do niej wrócić.
Z kolei we fragmentach Listu do Amandy (w tłumaczeniu Henryka Dasco) przekonuje adresatkę o korzyściach płynących z noszenia biustonoszy, który to zwyczaj w owych czasach zdawał się zanikać (przynajmniej w Stanach). Tyrmand miał chyba jakiś dziwny stosunek do kobiet...

Dalej mamy dwa dłuższe teksty: Niebo, określone jako "projekt scenariusza" (chyba filmowego) oraz Polacy czyli pakamera, Komedia w 3 aktach. Wydaje mi się, że dopiero w nich zaznacza się literacki talent autora, przede wszystkim umiejętność zarysowania postaci za pomocą kilku zdań.

Zakład fryzjerski pana Cepurskiego. Pan Cepurski goli klienta, niejakiego Codziennego, tramwajarza. Codzienny jest totumfacki z powołania, lizus, plotkarz, tak zwany kumpel wszystkich; uosabia pewne cechy - nie najlepsze co prawda - "ludu Warszawy", jego gadatliwość, blagierstwo, skłonność do wyssanych z palca, najbrudniejszych oczernień i przeinaczeń. Codzienny pomstuje na niebo*: że krzyki, że hałasy po nocy, awantury nie dają spać spokojnym ludziom, idącym wczesnym rankiem do uczciwej pracy. Cepurski słucha spokojnie; jest to facet o pewnych zewnętrznych cechach fryzjerskiej, groteskowej elegancji - w istocie rzeczy łatwo w nim od razu rozeznać stalowy charakter, moc i potęgę osobowości. Fryzjerski polor kryje duszę zbira, zresztą Cepurski nie zadaje sobie zbytniego trudu, aby ukryć swą prawdziwą naturę (...) [str. 82, Niebo]

*"Niebem" nazywano zrujnowane w trakcie wojny ostatnie piętra pewnej kamienicy, jedyne miejsce, do którego młodzi ludzie mogli na chwilę uciec z przepełnionych mieszkań, aby znaleźć trochę przyjemności.
Miejsce akcji i niektórzy bohaterowie tego scenariusza wydawali mi się jakby wprost przeniesieni z piosenek Stanisława Grzesiuka (jeszcze nie miałam okazji czytać jego książek).

Oba teksty ukazały się na początku lat sześćdziesiątych, czyli już po sukcesie "Złego" i po zatrzymywaniu przez cenzurę nowych powieści Tyrmanda oraz wznowień poprzednich. Myślę, że w jakimś stopniu odzwierciedlają jego wewnętrzną frustrację. I w Niebie, i w Pakamerze jednostki wydają się zupełnie przytłoczone okolicznościami i innymi ludźmi, w przenośni i dosłownie (problemy mieszkaniowe w powojennej Warszawie). Samotnie można co najwyżej cierpieć, tego jeszcze nie uregulowano stosownymi przepisami (może władza nie przewidywała, że obywatel socjalistycznego państwa może popaść w taki stan); każda inna sfera życia dzieje się w kolektywie, z kolektywem, dla kolektywu. A towarzystwo to raczej nieprzyjemne.

ELIGIUSZ Jesteśmy narodem łgarzy, wałkoniów, blagierów, chętnych do łatwych, niepotrzebnych przestępstw, do głupawego kaleczenia się nawzajem, do wykroczeń przeciw rozsądkowi ustanowionemu przez ludzi i do podejmowania się wszystkiego, czego nie potrafimy i o czym nie mamy pojęcia... Jesteśmy nafaszerowani zawiścią i tępotą, najohydniejsze przeinaczenie jest dla nas sądem o bliźnich. Jesteśmy biedni, jesteśmy jak wszyscy ludzie. Walą się nam ciągle na głowę nieszczęścia. Nieszczęścia nie są żadnym powodem do dumy, a my jesteśmy z nich dumni, co jest najlepszym dowodem naszej bezmyślności i naszego bolesnego człowieczeństwa... [str. 202, Polacy czyli pakamera]

Sytuacja musiała być trudna zwłaszcza dla części artystów, którzy w końcu otrzeźwieli i poznali się na nowym systemie.

BRATEK (...) Przyzna pani, że pisanie wierszy, reżyserowanie filmów lub malowanie obrazów nie ma dziś nic wspólnego z ostrym ruszaniem głową. Co najwyżej z szybkim ruszaniem karkiem. [str. 115, Polacy czyli pakamera]

Ale i tzw. szaremu obywatelowi nie było łatwo. Problemy zaopatrzeniowe, problemy mieszkaniowe, problemy polityczne, problemy osobiste; ogólna hipokryzja, konieczność "załatwiania" absolutnie wszystkiego, złodziejstwo, pijaństwo i powszechny "tumiwisizm", chyba że chodzi o własną korzyść - wtedy do celu dąży się choćby po trupach (zniszczenie jednostki nie osłabia wszak kolektywu). No cóż, "byt kształtuje świadomość", a warunki bytowe były takie, a nie inne.

***   ***   ***

O ile opowiadania pozostawiły mnie raczej obojętną, o tyle spodobały mi się Niebo i (zwłaszcza) Pakamera. To ciekawe obrazki obyczajowe z epoki znanej mi tylko ze starych seriali i filmów, które ówczesną rzeczywistość przerysowywały, bo trochę prawdy można było przemycić tylko pod płaszczykiem groteski i pastiszu. Tak właśnie jest w Pakamerze - niby komedia, a jednak... gorzka.

Żaden z tych utworów z pewnością nie jest arcydziełem, ale przeczytać warto. Myślę, że w następnej kolejności sięgnę po "Dziennik 1954".