SENDLEROWA. W UKRYCIU

Tytuł: Sendlerowa. W ukryciu
Pierwsze wydanie: 2017
Autorka: Anna Bikont

Wydawnictwo Czarne
ISBN: 978-83-8049-609-5
Stron: 478

Dziwnie czytało się tę książkę w dniach, kiedy fatalna nowelizacja ustawy o IPN wywołała międzynarodowy skandal, a przedstawiciele partii (niestety) rządzącej brnęli w zaparte i próbowali wszystkim wmówić, że my, Polacy, my wszyscy z Ulmów, a do zbrodni w Jedwabnem czy pogromu kieleckiego doszło chyba w jakimś innym wymiarze, zamieszkanym przez antysemitów, szmalcowników i komunistów, którzy przecież Polakami z definicji nie są. Im dłużej czytałam pracę Anny Bikont, tym bardziej przychylałam się do często cytowanej (nieco niecenzuralnej) opinii Piłsudskiego o naszym wspaniałym narodzie.

O Irenie Sendlerowej wiedziałam wcześniej mniej więcej tyle, że w czasie wojny ratowała żydowskie dzieci i że ewidencjonowała dane ocalonych, żeby po wojnie mogły odnaleźć rodzinę i swoją tożsamość. I choć ten okres w jej biografii wydaje się najbardziej znaczący i spektakularny, to jednak stanowi tylko niewielką część jej życiorysu, szczególnie interesującego w kontekście współczesnych prób wybielenia historii naszego kraju i ubrązowienia każdego polskiego bohatera. Ireny Sendlerowej nie da się wtłoczyć w żaden schemat czy stereotyp, choć oczywiście niektórzy próbowali i wciąż próbują. Świetnie zdawała sobie sprawę z tego, że politycy posługiwali się jej historią, żeby poprawić wizerunek naszego kraju po opublikowaniu książki Grossa o Jedwabnem.

Miała lewicowe poglądy, po wojnie wstąpiła do PPR, potem należała PZPR, zajmowała kierownicze stanowiska w różnych urzędach i instytucjach. Uważała się za socjalistkę, pacyfistkę i była niewierząca. Trzy razy wychodziła za mąż (pierwszego męża poślubiła po raz kolejny po śmierci męża numer dwa), miała również dzieci, ale zdaje się, że poświęcała się raczej swojej pracy niż ich wychowywaniu. Czasami nieco mijała się z prawdą, kiedy po latach opowiadała o szczegółach swojego udziału w ratowaniu Żydów, ale także o rzekomym prześladowaniu jej i jej rodziny przez służby PRL-u. Oczywiście w niektórych przypadkach można to wytłumaczyć upływem czasu, który zatarł czy przeinaczył wspomnienia z dawnych lat, lub zwykłą pomyłką, ale w innych naprawdę trudno ją usprawiedliwić. Z drugiej strony Anna Bikont sugeruje, że być może to naturalna reakcja na traumatyczne przeżycia z tamtego okresu, bo zdarza się, że ludzki umysł zapamiętuje wtedy trochę inaczej, niekiedy utrwala nawet wydarzenia, które tak naprawdę nie miały miejsca, a inne wypiera. Widać to zresztą również w relacjach ocalałych.

Sendlerowa bardzo dbała o swój publiczny wizerunek, zwłaszcza od kiedy zyskała światową sławę. Kiedy Anna Mieszkowska pisała jej biografię, pani Irena postawiła jej kilka warunków: autorka nie mogła nagrywać rozmów, nie mogła notować ani zadawać bolesnych pytań. Sendlerowa tak bardzo wtrącała się w proces tworzenia tej książki, że właściwie można ją uznać za autobiografię. Być może zdawała sobie sprawę z tego, że Polacy po prostu nie wybaczają bohaterom bycia zwykłymi ludźmi, którzy czasami się popełniają błędy, boją się, zmieniają poglądy czy priorytety. Przecież wiele osób uważa, że współpraca z SB zupełnie przekreśla późniejsze dokonania Lecha Wałęsy. W oczach takich ludzi Sendlerowa byłaby po prostu starą komunistką, która jeśli nawet ratowała żydowskie dzieci, to prawdopodobnie dlatego, że ich rodzicami byli jej partyjni towarzysze.

O tych mniej hagiograficznych fragmentach jej biografii wie jednak stosunkowo niewiele osób. Anna Bikont pewne fakty ustaliła jako pierwsza, np. że prawdopodobnie tzw. lista Sendlerowej nie istnieje, w każdym razie nie ma jej w żadnym archiwum. Spis uratowanych dzieci w zakopanej w ogrodzie butelce prowadziła Jadwiga Piotrowska, zresztą przyjaciółka Sendlerowej, i być może pani Irena po prostu pożyczyła sobie tę historię. Zupełnie nierealna wydaje się również przytaczana w wielu publikacjach na jej temat liczba uratowanych przez nią dzieci - mogła pomóc w opuszczeniu getta kilkuset dzieciom, ale nie 2500...

To dlatego tak trudno pisze się o tej postaci. Informacji o jej prywatnym życiu jest stosunkowo niewiele, a te o jej działalności społecznej, również zawodowej, czasami się wykluczają. Torańska przymierzała się do napisania biografii Sendlerowej, ale zrezygnowała, bo "nie chciała uczestniczyć w obalaniu mitu".

Moim zdaniem żadne z nowych ustaleń Anny Bikont nie ujmuje wcale bohaterstwa pani Irenie. Przeciwnie - czynią ją one bardziej ludzką i bliską; dają nadzieję, że może również my, zwykli ludzie, zachowamy się przyzwoicie, kiedy zajdzie taka potrzeba. Przynajmniej niektórzy z nas, bo właśnie historia Sendlerowej dobitnie udowadnia, że w obliczu zła, które dotyka innych, obcych, większość społeczeństwa pozostaje w najlepszym razie obojętna. A w najgorszym część pomaga oprawcom - z głupoty, z nienawiści, z chciwości. Z tego powodu o wiele łatwiej było wydostać się z getta niż później przeżyć po drugiej stronie muru. Największym zagrożeniem wcale nie byli Niemcy, których - jak pisze Anna Bikont - na ulicach Warszawy było stosunkowo niewielu, ale Polacy, którzy w przeciwieństwie do okupantów potrafili odróżnić Żyda od "Aryjczyka". Niektórzy dzięki tej umiejętności dobrze zarabiali, nie przejmując się wcale losem tych, których zdradzali. Tym bardziej należy docenić ludzi, którzy ryzykowali dosłownie wszystkim, żeby ocalić cudze życie. Było ich niewielu.

Tymczasem minister Gliński zamierza utworzyć Muzeum Getta Warszawskiego i chciałby, "by ta instytucja mówiła o wzajemnej miłości dwóch narodów, które spędziły na ziemi polskiej 800 lat. To będzie solidarność, braterstwo ze wszystkimi aspektami". WTF?! Muzeum getta miałoby opisywać wielowiekowe stosunki polsko-żydowskie? To po pierwsze. Po drugie - czy znajdzie się tam wystawa o polskich szmalcownikach, którzy z ledwo żywych Żydów wysępiali ostatni grosz? O tych Polakach, którzy gwałcili ukrywające się Żydówki, wiedząc, że one i tak nie mają dokąd pójść i komu się poskarżyć? O tych Polakach, których cieszyła łuna nad gettem, zwiastująca im świetlaną przyszłość - tzn. Polskę bez Żydów? O antysemickich rozruchach w dwudziestoleciu międzywojennym? O Jedwabnem i o Kielcach? O marcu 1968?

Nie uważam wcale, że powinniśmy bez końca samobiczować się wspomnieniami o tych wydarzeniach, ale negowanie ich nie ma żadnego sensu. Lukrując przeszłość, umniejszamy zasługi takich ludzi jak Irena Sendlerowa.

Zapędziłam się nieco w publicystykę, więc na koniec jeszcze wrócę do książki. W wywiadzie dla "Krytyki Politycznej" Anna Bikont opowiada, że chciała najpierw napisać przede wszystkich o dzieciach i dodać do tego rozdział o zmitologizowaniu Sendlerowej, ale pomysł na strukturę tej pracy kilka razy się zmieniał. Docierała do nowych materiałów i zaczynała zdawać sobie sprawę z tego, że niektóre z tych, których szukała, nigdy nie istniały. W rezultacie napisała książkę, jak sądzę, przede wszystkim o pamięci. I o błogosławieństwie, jakim dla niektórych mogłaby być niepamięć - o tym "czasie kalekim", "szkle bolesnym". Nie jest to lektura łatwa, ale idealna na dzisiejsze czasy.

***

A poza tym uważam, że osoby odpowiedzialne za demolowanie polskiego systemu prawnego, politycznego, finansowego i społecznego powinny trafić co najmniej przed Trybunał Stanu.