O CZYM SIĘ NIE MÓWI

Tytuł: O czym się nie mówi
Pierwsze wydanie: 1909
Autorka: Gabriela Zapolska

Wydawnictwo: Universitas 2002
Seria: Klasyka mniej znana
ISBN: 83-242-0187-4
Stron: 248

Spoilery

W ciemnych zaułkach Lwowa belle époque traciła cały swój blichtr. Prostytucja była zjawiskiem powszechnym, tradycyjną, tanią i ławo dostępną formą "rozrywki", niby potępianą, ale akceptowaną jako zło konieczne. Oceniano ją w kategoriach moralnych, ignorując przeważnie tło społeczne*. Oryginalność powieści Gabrieli Zapolskiej polega chyba właśnie na nieco innym ujęciu tego tematu. Autorka wyposaża prostytutki w podmiotowość, uczucia, ambicje, charakter - ecce homo, chciałoby się powiedzieć. Na ogół nie postrzegano takich kobiet w ten sposób (polecam cytat w poprzednim wpisie).

"O czym się nie mówi" to pod pewnymi względami bardzo kameralna historia. Krajewski, znudzony urzędnik podatkowy, wyrusza na miasto w poszukiwaniu kolejnej kochanki, ale nieoczekiwanie znajduje miłość swojego życia, Franię Wątorek, którą nazywa Porankiem. Ich związek jest z góry skazany na niepowodzenie. Pochodzą z bardzo różnych sfer: on ma dobry rodowód i wykształcenie, arystokratyczny wygląd i maniery, ale nie ma majątku, natomiast ona jest ubogą, ładną, ale nieco ordynarną szwaczką - przynajmniej tak się wydaje Krajewskiemu, a dziewczyna nie wyprowadza go z błędu.

Cóż, nie pomylił się aż tak bardzo jak Bernard Boursicot... Kiedy Krajewski zaczął już nawet rozważać małżeństwo z Franią, dowiedział się, że dziewczyna jest prostytutką. Takimi kobietami zawsze gardził, co oczywiście nie oznacza, że nie korzystał z ich usług. Zwykle szukał jednak "okazji" wśród szwaczek czy sklepowych, starając się wybierać takie, które dziewictwo straciły już z kimś innym; to, że nie był ich "pierwszym", na ogół uspokajało jego i tak niezbyt wrażliwe sumienie.

Spodziewałam się, że związek tej pary zakończy się w tym właśnie punkcie, jednak Zapolska poprowadziła swą opowieść nieco dalej, nadając jej wymiar bardziej uniwersalny. Wstrząsająca historia, którą Krajewski wydobywa w końcu z Frani, staje się ostrą krytyką aparatu państwowego, który podtrzymuje istnienie brutalnego przemysłu prostytucji i czerpie z niego konkretne korzyści, jednocześnie uniemożliwiając kobietom rezygnację z tego zawodu i porzucając je na łaskę stręczycieli i oszustów. W "Szkle i brylantach" Arael Zurli pisał/a o tym w ten sposób (str. 380-381):

Tutaj koniecznie trzeba wyjaśnić, że rejestracja taka dokonywała się zazwyczaj pod przymusem: dziewczyna przyłapana na zaczepianiu mężczyzn przechodziła badanie policyjne i lekarskie, po czym wciągano ją w rejestr, wydawano legitymację (tzw. czarną książeczkę - przyp. A.M.), za którą jak na urągowisko musiała zapłacić, po czym nakazywano chodzić wyłącznie po określonych ulicach oraz regularnie zgłaszać się na kontrole u wenerologa. Jeżeli nowo mianowana "kapłanka wolnej miłości" tych wymogów przestrzegała, nie miała kłopotów z policją, natomiast nie mogła już porzucić hańbiącej profesji, gdyż nawet za czasowe poniechanie  zajęcia groziła  wysoka grzywna lub czternaście dni aresztu.

O ile styl Zapolskiej mocno mnie chwilami irytował - zwłaszcza gdy starała się być wzniosła, pisząc o uczuciach bohaterów - to rozumiem doskonale tę jej egzaltację, którą podkreślała rozpaczliwą sytuację wykorzystywanych kobiet:

   Och! jak się często taki głos słyszy. Taki bezłzawy, gdzieś z trzewiów wyrywający się głos. Po nocy ciemnej, tylko punktami żółtymi latarni znaczonej, po błocie, po oślizgłych flizach szamocze się kobieta, jak wilczyca w dybach, które krwią jej na śniegu ociekają. Wyje do gwiazd, do przestworza,  wyje o pomoc. Nie tylko w tej chwili. Bo zwykle ta chwila jest jakimś marnym momentem jej życia. Lecz głos takiej prostytutki szamocącej się czy z władzą, czy z siłą jaką równie brutalną, w tym charakterystycznym krzyku ma w sobie skargę milionowego legionu, całych wieków, całej nędzy potwornej ciał, na żer i łup piętnowanych.

   Wyje bezsilnie. Wrzaskiem swym wstrząsa i przeraża.

   A czasem... śmieszy.

   Zwłaszcza gdy padnie na klęczki i tak kolanami po bruku jest do więzienia wleczona. Albo na inspekcję.

   Bo wszystko musi być w porządku.

   Inaczej, cóż by się stało z ładem społecznym? (str. 199)

Łatwo zrzucić odpowiedzialność za sytuację prostytutek na państwo, ale przecież działało ono w imieniu społeczeństwa, a właściwie jego połowy - mężczyzn, którzy drugą część społeczeństwa, czyli kobiety, uznawali za niezdolne do podejmowania decyzji o czymkolwiek poza strojem i menu. Prostytutki wywodziły się przeważnie z nizin społecznych, bieda zmuszała je do sprzedawania się z marne grosze, którymi musiały się jeszcze dzielić ze swoimi alfonsami. I nie robiono nic, żeby ludzi z tej nędzy wydobywać, przeciwnie - przydeptywano palce tym, którzy próbowali wypełznąć z rynsztoka.

Historia Krajewskiego i Poranka wydaje się nieprawdopodobna, ale - jak pisze Arael Zurli - tworząc  ją, Zapolska inspirowała się  prawdziwymi wydarzeniami: "jej znajomy, lwowski literat Antoni Godziemba-Wysocki, nawiązał romans z prostytutką, którą wyciągnął z domu publicznego, by umieścić w zakładzie prowadzonym przez siostry zakonne, gdzie uczyła się bieliźniarstwa. Nazwał ją Promyczkiem i z czasem sprowadził do siebie do domu, podobno nawet przemyśliwując o małżeństwie" ("Szkło i brylanty", str. 378). Ta historia skończyła się tragicznie, natomiast Zapolska w "O czym się nie mówi" pozostawiła zakończenie otwarte - dalsze losy Frani Wątorek mieliśmy poznać w kontynuacji powieści, która jednak nie powstała. 

Czy to jest dobra książka? Nie jest zła, ale byłaby znacznie lepsza, gdyby nie styl, o którym wspomniałam. Oczy bolą, kiedy to się czyta, ale pewnie kiedyś tak się po prostu pisało. Jednak nie w całej powieści styl jest taki kiepski - są fragmenty dobre i bardzo sugestywne, np. opis burdelu, faktora Kornbluma, nędzy Zamarstynowa. Naturalizm, chwilami niemal reporterskość Zapolskiej są naprawdę interesujące.

Wbrew pozorom bohaterowie wcale nie są tutaj tacy jednowymiarowi. Frania jest prawdziwa: autorka nie zrobiła z niej szlachetnej, ubogiej dziewczyny, która pod wpływem uczucia awansuje na anioła. Nie, ona zawsze pozostaje sobą - dziewczyną ze wsi, ze swoim własnym systemem wartości i wypracowaną na własny użytek moralnością, doświadczoną przez życie, a przez to patrzącą na wszystko znacznie realniej niż starszy, wykształcony i obyty przecież Krajewski. Zresztą on też ma jakąś tajemnicę: wśród współpracowników uchodzi za "figurę fantastyczną", ze swoim wykształceniem i sposobem bycia nie pasuje do grona zwykłych urzędników, ale też specjalnie nie zabiega o towarzystwo ludzi z własnej, wyższej sfery. Również postaci drugo-, a nawet trzecioplanowe zapadają w pamięć - stróżka Romanowa, faktor Kornblum, praczka Prysadna, urzędnik Konitz.

Podobno powieść miała dobre recenzje, jeszcze przed wojną była dwa razy przeniesiona na ekran - w 1924 i w 1939 roku (ta wersja jest do obejrzenia na youtubie), musiała więc jakoś trafiać do tamtych odbiorców. Dziś nie wszystkich może zainteresować, ale mnie dała do myślenia.

*Nawiasem mówiąc w Krakowie dominują obecnie kategorie estetyczne: od końca marca "przepisy zakazują w lokalach na terenie Parku Kulturowego Stare Miasto działalności polegającej np. na pokazach striptizu, tańców erotycznych lub świadczeniu usług, powszechnie uznawanych za niemoralne. (...) Wszystkie nowe zakazy i ograniczenia mają pomóc w zapewnieniu jeszcze większej ochrony dla unikalnego krajobrazu zabytkowego centrum Krakowa, docenionego poprzez wpis na Listę światowego dziedzictwa UNESCO oraz uznanego za pomnik historii". [źródło: Gazeta Krakowska]. Poza ścisłym centrum niemoralność nadal można szerzyć. 

***

A poza tym uważam, że osoby odpowiedzialne za demolowanie polskiego systemu prawnego, politycznego, finansowego i społecznego powinny trafić co najmniej przed Trybunał Stanu.