TAJEMNICE ZAMKU UDOLPHO

Tytuł: Tajemnice zamku Udolpho
Autorka: Ann Radcliffe
Pierwsze wydanie: 1794

Wydawnictwo: PIW
Rok: 1977
Stron: tom I 371, tom II 348

Ocena: 3-/5 

Z nazwiskiem Ann Radcliffe spotkałam się po raz pierwszy czytając "Opactwo Northanger" Jane Austen, a po raz drugi oglądając film "Zakochana Jane" (niestety, taki sobie). Bohaterowie "Opactwa" czytają lub czytali właśnie "Tajemnice zamku Udolpho". Z jednej strony w ich wypowiedziach można znaleźć pochwałę tej książki, z drugiej - Jane Austen świetnie parodiuje powieść gotycką w rozmowie Henry'ego Tilneya i Catherine po drodze do jego rodzinnej posiadłości. Z kolei w filmie Jane spotyka samą Ann Radcliffe, co podobno w rzeczywistości nigdy nie miało miejsca.

"Tajemnice zamku Udolpho" to klasyka powieści gotyckiej, czyli powieści, gdzie dominują dwa wątki - sentymentalny romans i groza, czająca się zwykle w zakamarkach mrocznego, opuszczonego (ale nie przez duchy) od dawna zamczyska, gdzie oczywiście nieubłagany los rzuca bohaterów. To właśnie spotyka Emilię St. Aubert - na skutek głupoty swojej ciotki trafia (wraz z nią) do (jakżeby inaczej) gotyckiego zamczyska gdzieś we Włoszech, otrzymuje komnatę w od dawna niezamieszkanej części zamku, do której oprócz standardowego wejścia prowadzą zamykane od zewnątrz tajemnicze drzwi, za którymi znajdują się prowadzące nie wiadomo dokąd schody...

Ale to ma miejsce dopiero pod koniec pierwszego tomu. Wcześniej raczej wieje nudą: umiera matka Emilli, potem choruje jej ojciec, więc wyruszają w podróż, mającą poprawić nieco jego zdrowie; poznają młodzieńca, Valancourta, który włóczy się po okolicznych górach i wkrótce zakochuje się, z wzajemnością, w Emilii; jej ojciec umiera i dziewczyna, ponieważ jest niepełnoletnia, trafia pod opiekę swojej bogatej materialnie ale nie duchowo ciotki; zaręcza się z Valancourtem; ciotka wychodzi za mąż za podejrzanego finansowo i pod każdym innym względem Włocha, signora Montoniego; na jego żądanie zaręczyny Emilli i Valancourta zostają zerwane; państwo Montoni i Emilia wyjeżdżają do Włoch. Z poważną korzyścią dla powieści byłoby zmieszczenie tych wydarzeń na kilkudziesięciu, a nie na kilkuset stronach. Potem jest już trochę lepiej i dalsze losy Emilii śledziłam z o wiele większym zainteresowaniem. Pojawiają się oczywiście typowe dla tego gatunku rekwizyty: zjawiska z pozoru nadprzyrodzone (dla których pod koniec książki autorka podaje racjonalne wyjaśnienie), tajemnicze zasłony i całuny, malownicze krajobrazy z tańczącymi wieśniakami, Cyganie i groźni zbójcy w lasach. Końcówka jednak mnie rozczarowała, ale nie będę może spoilerować. Wspomnę tylko, że niegodziwi zostaną ukarani.

"O! Oby się przydał ten przykład, że chociaż źli mogą czasem zadawać boleść dobrym, ich moc przemija, czeka ich niechybna kara, a uciśniona niewinność, zbrojna w cierpliwość zawsze w końcu tryumfuje nad niedolą." [tom II, str. 347-348]

W trakcie lektury raziła mnie jednowymiarowość bohaterów - albo mieli kryształowy charakter albo byli z gruntu źli. Emilia - inteligentna, wykształcona, śliczna dziewczyna, posłuszna wobec starszych i zawsze postępująca właściwie. Valancourt - szlachetny chłopiec, którego przypadkowe błędy młodości były wynikiem jedynie okoliczności, w których z konieczności się znalazł. Gdyby nie to, nigdy nie wziąłby się za granie w karty i nie narobiłby sobie długów i wrogów, tylko włóczyłby się po lasach, układał wiersze i zakochiwał w pięknych i wartościowych pannach. Nie wiem naprawdę, jak Emilii mógł się podobać mężczyzna stale zalewający się łzami. Montoni, główny czarny charakter, wyszedł chyba autorce najlepiej - brutalny, nieubłagany, po trupach dążący do celu, wręcz demoniczny.

Podtytuł tej powieści brzmi: "Romans strofami poezji przetykany". Niestety nie są to wiersze, którymi współczesny czytelnik mógłby się zachwycić. Nie wiem, może to kwestia tłumaczenia, ale ja uważam je za trochę kiczowate. Autorka wkłada je w usta bohaterów, najczęściej Emilii, która niekiedy ni z tego ni z owego wyskakuje z gotowym wierszem, który rzekomo powstał pod wpływem chwili. Na szczęście jednak w powieści dominuje proza.

Książka trochę mnie rozczarowała, bo liczyłam, że pośmieję się trochę z perypetii bohaterów czy stylu pisania autorki - niestety nic takiego nie miało miejsca. Ani razu też się nie przestraszyłam. Podsumowując - książka raczej dla wytrwałych czytelników, którzy lubią ten gatunek albo chcą zapoznać się z klasyką (tak jak ja).

Mogą to przeczytać również zagorzali fani twórczości Jane Austen, choćby dlatego, że powieść Ann Radcliffe odgrywa w "Opactwie Northanger" dość znaczącą rolę. Poza tym sama Jane podobno lubiła czytać powieści gotyckie, choć na pewno nie podchodziła do nich bezkrytycznie. Zastanawiam się też, czy aby nie właśnie w "Udolpho" znalazła inspirację do napisania "Rozważnej o romantycznej"; zwłaszcza do stworzenia postaci Marianny. Chodzi mi o fragment w pierwszym tomie: ojciec Emilii napomina ją, aby panowała nad sobą, powściągała swoje uczucia i daremny czasem żal, dla dobra swojego i innych, aby nie pobłażała swojemu cierpieniu i w każdych okolicznościach pamiętała o swoich obowiązkach. W swojej powieści Jane Austen pokazała skutki odwrotnego postępowania.

Tak jeszcze na marginesie... Austen i Radcliffe żyły i pisały niemal w tym samym czasie, a twórczość tylko jednej z nich jest dziś powszechnie znana, ekranizowana, wznawiana. Może dlatego, że Jane darowała sobie kwieciste ustępy i rzekomą grozę, a zamiast tego wprowadziła celne obserwacje obyczajowe i poczucie humoru?