GOMBROWICZ. JA, GENIUSZ

Tytuł: Gombrowicz. Ja, geniusz
Pierwsze wydanie: 2017
Autorka: Klementyna Suchanow

Wydawnictwo Czarne
ISBN: 978-83-8049-557-9
Stron: 583 i 599


W wywiadzie przeprowadzonym przez Justyną Sobolewską dla "Polityki" Klementyna Suchanow powiedziała, że chciała napisać książkę nie dla "gombrowiczologów", ale przede wszystkim dla ludzi młodych, nawet nastolatków, "dla których Maisons-Laffitte nie jest oczywistością"; myślała też o czytelniku zagranicznym. Szczerze mówiąc ja tego podejścia w jej pracy nie dostrzegam. Owszem, miejscami styl autorki jest nieco mniej formalny (i trochę nieprzejrzysty, zwłaszcza w pierwszym tomie) niż to zazwyczaj w biografiach bywa, ale poza tym ta książka napisana jest w sposób, który jednak wymaga od czytelnika posiadania co najmniej elementarnych informacji o twórczości Gombrowicza i życiu literackim w Polsce między- i powojennej. Nie uważam tego jednak za wadę, bo też nie wierzę, że na tę pozycję rzucą się ludzie, którzy nie czytali choćby "Ferdydurke", i którym nazwiska Giedroyc czy Witkacy nic nie mówią.

Nie jest to biografia kompletna w tym sensie, że Suchanow wybrała tematy i ludzi, którym poświęciła tutaj więcej miejsca, pozostałe przesuwając trochę na margines. Chciałabym dowiedzieć się czegoś więcej o powojennym losie matki i siostry Gombrowicza czy o reakcjach świata kultury na jego śmierć. Zamiast tego otrzymałam na przykład szczegółowe (zbyt szczegółowe moim zdaniem) informacje o topografii tych częściach ówczesnej Warszawy czy Buenos Aires, w których Gombrowicz w swoim życiu pomieszkiwał.

To jednak tylko stosunkowo drobne mankamenty, skoro dostałam to, czego oczekiwałam - interesującą opowieść o autorze jednej z najważniejszych dla mnie książek. Moja dotychczasowa wiedza o Gombrowiczu była bardzo fragmentaryczna i opierała się na przypadkowych artykułach i "Jaśniepaniczu" Joanny Siedleckiej, z którego zresztą Suchanow również korzystała. Zaskoczyło mnie to, że mimo że te książki są tak od siebie różne, pod wieloma względami, to po przeczytaniu każdej z nich wyciągnęłam dokładnie takie same wnioski na temat charakteru tego pisarza. Oczywiście znacznie pełniejszy obraz tej postaci znalazłam u Suchanow, ale on mnie tylko utwierdził w przekonaniu, że mogę szanować i podziwiać Gombrowicza jako artystę, ale jako człowieka - nie. Z dwóch powodów.

Po pierwsze, uważam, że korzystanie z usług prostytutek (bez względu na ich płeć) to niemal zawsze niegodziwe żerowanie na cudzym nieszczęściu (polecam lekturę cytatu z poprzedniego wpisu). A Gombrowicz się w tym procederze wręcz nurzał, zwłaszcza w Argentynie, gdzie był anonimowy i nie musiał się liczyć z niczyimi opiniami (ale z możliwością aresztowania już tak). Zawsze pociągała go młodość, więc za każdym razem, kiedy w książce mowa była o jego "przygodach" z chłopcami zastanawiałam się, w jakim wieku oni byli, bo słowo "chłopiec" sugeruje raczej osobę niepełnoletnią, co czyniłoby to wszystko jeszcze bardziej obrzydliwym. Zwłaszcza że mógł ich zarażać syfilisem, na który zachorował jeszcze w Europie...

Suchanow w tych fragmentach nie ocenia Gombrowicza, ale jako koordynatorka Międzynarodowego Strajku Kobiet musi mieć swoje zdanie na temat tego wątku w biografii pisarza.

Po drugie, Gombrowicz był zasadniczo mizoginem. Większość kobiet traktował co najmniej lekceważąco i przedmiotowo - nawet te panie, które tak bardzo pomagały ma materialnie w czasie jego pobytu w Argentynie. Widać to nawet w sposobie, w jakim pisał (w "Kronosie") o prostytutkach - te płci żeńskiej określał po prostu jako k..., a nie robił tego w przypadku chłopców i młodzieńców.

Obie te cechy Gombrowicza zupełnie dyskredytują go w moich oczach jako człowieka, z którym mogłabym kiedykolwiek utrzymywać znajomość (zresztą on miałby mnie pewnie za nudną "ciotkę kulturalną" i zupełnie ignorował).

Z innej strony nie mogę nie doceniać jego nonkonformizmu, dumy i niezależności, które nawet w trudnej sytuacji materialnej nie pozwoliły mu się zanadto płaszczyć przed ludźmi wpływowymi, których nie poważał. Mimo że prezencja była dla niego niezwykle ważna, wolał nosić używane ubrania i nie dojadać niż wkradać się w łaski argentyńskich elit. Nie użalał się nad sobą w towarzystwie, ale wszystko wskazuje na to, że był przeważnie samotny i nieszczęśliwy; bardzo się z tym krył i rzadko pozwalał się na tych uczuciach przyłapać - ukrywał się za kpiną, ironią i błazenadą. Nie czuł się psychicznie zdolny do bycia żołnierzem, ale miał dość odwagi, żeby zaryzykować i pozostać w kraju, którego języka i kultury w ogóle nie znał. Najciekawsze wydały mi się właśnie te fragmenty, w których Suchanow opisała pobyt Gombrowicza w Argentynie, a potem jego powrót do Europy.

Oczywiście do tego etapu w życiu pisarza docieramy dopiero pod koniec pierwszego tomu. Autorka stworzyła biografię Gombrowicza zgodnie z chronologią, tzn. zaczęła od genealogii, potem opisała dzieciństwo pisarza, młodość, edukację itd. W tej książce nie znajdziemy interpretacji poszczególnych utworów, niektóre są ledwo wspomniane. Suchanow skupiła się na tych momentach w życiu Gombrowicza, które miały zasadniczy wpływ na jego twórczość, a także z tą twórczością związanych. Pisze o problemie z wydaniem pierwszych utworów, podejmowaniu przez Gombrowicza i jego znajomych działań - jak dziś byśmy je nazwali - marketingowych, o tłumaczeniach jego książek na inne języki, nadziejach na Nagrodę Nobla, o stosunku pisarza do krytyków literackich itd. Nawiasem mówiąc zakreśliłam sobie fragment opinii Pawła Hulki-Laskowskiego o "Pamiętniku z okresu dojrzewania": "Można ostatecznie zrozumieć stany psychiczne, w których rodzą się takie rzeczy, trudniej zrozumieć, dlaczego ukazują się w druku" (tom 1, str. 236). Czasami będę sobie pożyczać to zdanie:).

Dzięki współpracy z Ritą Gombrowicz Klementyna Suchanow mogła pokazać nam Gombrowicza w sytuacjach bardzo prywatnych, mniej niż zwykle upozowanego, bardziej ludzkiego, aż po fizjologię. To w jakimś sensie pocieszające, że czasami Gombrowicz bywał taki zwyczajny i stereotypowy - na przykład kiedy kupował nowy samochód albo telewizor, żeby jakoś podtrzymać swój związek ze znacznie młodszą kobietą...

Nie jest to może biografia doskonała, ale autorce należą się słowa uznania za ogrom pracy, którą włożyła w przygotowanie się do jej napisania. I za obiektywizm, bo kiedy pisze się o tak niejednoznacznej, wybitnej, ale dalekiej od ideału postaci, bardzo trudno go zachować. Wymieniłam oczywiście tylko niektóre wątki tej biografii, poza tym zawiera ona jeszcze wiele scenek i anegdot wartych przytoczenia, ale jest ich zbyt dużo, żeby wszystkie tutaj zacytować - dlatego polecam samodzielną lekturę, bo naprawdę warto. Zwłaszcza w dzisiejszych czasach, kiedy rządzący próbują narzucać idiotyczne formy, wyrabiać w społeczeństwie nawyk niemyślenia i stadne odruchy.

***

A poza tym uważam, że osoby odpowiedzialne za demolowanie polskiego systemu prawnego, politycznego, finansowego i społecznego powinny trafić co najmniej przed Trybunał Stanu.